Ocalić przeszłość dla przyszłości

27 stycznia przypadła 75. rocznica wyzwolenia niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.

Dzień ten uchwalony został 1 listopada 2005 roku przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w celu uczczenia pamięci ofiar pochodzenia żydowskiego, pomordowanych w czasie II wojny światowej przez nazistowskie Niemcy. Już po raz XII Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu obchodzony jest również na Podkarpaciu, w tym w naszym mieście.

W programie przygotowanym wspólnie przez jasielskie instytucje kultury oraz Miasto Jasło znalazło się miejsce nie tylko na upamiętnienie, ale również przybliżenie żydowskiej kultury, która przed wybuchem II wojny światowej kwitła w Jaśle. 28 stycznia, spotkaliśmy się na cmentarzu żydowskim, aby wspomnieć pomordowanych tam mieszkańców. Miasto Jasło reprezentowali m.in. Elwira Musiałowicz-Czech, zastępca burmistrza oraz Mariusz Świątek, dyrektor Muzeum Regionalnego w Jaśle. Krótkie wprowadzenie do historii tego miejsca przedstawił Wiesław Hap, prezes Stowarzyszenia Miłośników Jasła i Regionu Jasielskiego, harcmistrz Komendy Hufca ZHP Jasło, a modlitwę poprowadził ks. Tadeusz Gąsiorowski, proboszcz Parafii pw. Matki Bożej Częstochowskiej. Dziękujemy wszystkim obecnym za udział w spotkaniu upamiętniającym.

Czas ten jest dobrą okazją do przedstawienia historii repliki Wielkiej Synagogi z Jasła z 1905 r., zniszczonej przez Nazistów, a odbudowanej według pierwowzoru przez wspólnotę żydowską z Forest Hill w Toronto (Kanada). Jasielska synagoga stanowiła nie tylko centrum modlitwy i działania społeczności żydowskiej, ale również pełniła większą rolę swoistego centrum kultury dla mieszkańców Jasła (ze względu na wyjątkową akustykę odbywały się tam m.in.: koncerty muzyczne).

Podczas największego święta żydowskiego, Yom Kippur (Dzień Pojednania), synagoga została podpalona, a wielu Polaków ryzykowało życie, aby ugasić ogień. Pierwsze podpalenie miało miejsce 15 września 1939 roku, udało się je opanować dzięki pomocy polskich strażaków, jednakże 5 dni później została spalona, a społeczność żydowska została zmuszona do rozebrania murów i uprzątnięcia miejsca. Świątynia przestała istnieć.

Wielka Synagoga w Jaśle podzieliła los jasielskiej społeczności żydowskiej i przez blisko 80 lat była tylko wspomnieniem, jednym z wielu znaków żydowskich zniszczonych podczas Holocaustu.
Z inicjatywy społeczności żydowskiej w Toronto, zrzeszonej w Centrum żydowskim Forest Hill, została zrekonstruowana i przywrócona do życia jako nowy dom dla tej wspólnoty, oficjalnie otrzymując nazwę Centrum żydowskie Forest Hill im. Alberta i Temmy Latnerów (Albert & Temmy Latner Forest Hill Jewish Center).

Rekonstrukcja trwała bisko 10 lat i zakończyła się w 2017 roku. Nawiązano nie tylko do wyglądu zewnętrznego (w tym witrażowe okna i majestatyczny dach z blachy ocynkowanej), ale również do wnętrza pierwowzoru: rzeźbione drewniane elementy, system siedzeń i duża Święta Arka (Aron Kodesh). Każdy element został dopasowany do oryginału tworząc dla wspólnoty poczucie domu, a przede wszystkim żydowskiej ciągłości. Nowa synagoga i jednocześnie przestrzeń dla wspólnoty jest inspirującym projektem, którego siłą od samego początku był rabin Elie Karfunkel z żoną oraz grupą pasjonatów tego przedsięwzięcia, w tym zmarłymi już Albertem i Temmy Letnerami. Na pomysł wpadła żona rabina Rifky, chcąc aby nowa synagoga była znakiem pamięci o przeszłości, siły i kreowania przyszłości, miało to być miejsce, gdzie ludzie nie tylko mogą przyjść, odwiedzić, pamiętać, ale poczuć „żywą” wspólnotę żydowską. Nowy budynek zaprojektował architekt Wayne Swadron. Zespół przewidział budynek o wspaniałej i majestatycznej fasadzie, wspaniały wygląd zewnętrzny z jednoczesnym wnętrzem emanującym ciepłą i przyjazną atmosferą. Sam rabin twierdzi, że „to nie jest budynek, to ludzki duch, to lokomotywa inspirująca ludzi”.

Ponieważ budynek jest repliką historycznego obiektu, przestrzeń w Centrum pełnić ma też funkcję muzeum, poprzez edukację zarówno społeczności żydowskiej jak i wszystkich odwiedzających Centrum, o bogatej historii i religii, również historii Jasła i Holokaustu, (w planach jest izba pamięci dedykowana tym wydarzeniom), która pozbawiała życia ponad 50% populacji żydowskiej.

Rabin Elie Karfunkel wraz z grupą z Toronto dwukrotnie odwiedził Jasło, po raz pierwszy w trakcie jeszcze trwającej budowy w 2016 roku oraz ostatnio 1.11.2019 r. po przeprowadzce do nowej siedziby. Obie wizyty pełne były opowieści o historii, o przeszłości i przyszłości. Pod koniec 2019 roku Centrum otrzymało w darze oryginalne świeczniki uratowane przez rodzinę Erbez jasielskiej synagogi, a które znalazły nowy dom, kiedy spadkobierca dowiedział się, że powstała replika tego budynku. Historię tę prezentowały krajowe media kanadyjskie, a relacje telewizyjne obejrzeć możecie na stronie Centrum. Informacje o budowanej replice synagogi z Jasła dotarły nawet do mediów w Izraelu.

Jeśli chcecie Państwo poznać bliżej tą fascynującą historię, a także dowiedzieć się więcej o Centrum Żydowskim Forest Hill i jego związkach z naszym miastem, poniżej przedstawiamy linki, gdzie możecie te informacje uzyskać oraz obejrzeć pliki filmowe dotyczące budowy repliki synagogi, wizyty rabina w Jaśle czy historii odnalezionych świeczników. Dodatkowo dla zainteresowanych tą historią krótki film dotyczący powstania repliki (w jęz. angielskim).

https://www.foresthilljewishcentre.org/videos.html
https://vimeo.com/244143422

Oprac.: UM Jasło na podstawie informacji o budowie synagogi dostępnych w mediach internetowych.