NIEZWYKŁE MIEJSCE PAMIĘCI – STARY CMENTARZ W JAŚLE

Historia naszego regionu jest bardzo bogata, mimo niewielkiej ilości zabytków, które zachowały się po zniszczeniach dokonanych przez wojska hitlerowskie, mamy perełkę o której warto wiedzieć więcej niż to, że jest to miejsce spoczynku naszych zmarłych.

Realizując projekt „Miejsca pamięci – materialne świadectwo wydarzeń szczególnych dla lokalnej i narodowej tożsamości” poznaliśmy dzieje tego miejsca oraz zaprosiliśmy jaślan do wypowiedzenia się jak propagować wiedzę o Starym Cmentarzu. Zapraszamy również do zapoznania się z krótka historią tego obiektu poprzez grę turystyczną, artykuł oraz galerię zdjęć. Wszystkie elementy zamieszczone są już na stronie Facebook – owej Klubu Europejskiego EGUROGIM, Gimnazjum Nr 2 z Oddziałami Integracyjnymi i. I. Łukasiewicza w Jaśle.

Cmentarz komunalny w Jaśle zwany popularnie Starym Cmentarzem to jeden z pięciu najstarszych cmentarzy w Polsce. Powstał w 1784 roku, który upamiętniony jest nad wejściem głównym. Cmentarz jest wpisany do rejestru zabytków pod numerem rej. A – 101 z 23.09.1986.
Jest miejscem spoczynku wybitnych osobistości kultury, nauki, gospodarki, polityki i wojskowości, których dorobek ma szczególne znaczenie dla tożsamości naszego regionu. Znajdują się tu również liczne zabytki sztuki sakralnej, które są systematycznie odnawiane, dzięki kweście odbywającej się
w czasie Święta Wszystkich Świętych. Na terenie cmentarza komunalnego znajduje się także, cmentarz z I wojny światowej nr 23 oraz groby żołnierzy z II wojny światowej.

Cmentarz powstał z decyzji władz miejskich przy ul. Zielonej i znajduje się przy niej do dnia dzisiejszego (49°44′59″N 21°28′38″E). Dawniej było to rzeczysko Jasionki, dziś jest co centrum miasta. Jego pierwotna powierzchnia wynosiła 1,2 ha. Z czasem była ona regularnie powiększana. Aktualnie wynosi 2 ha 73 a 36 m2. Otoczony jest murem, prowadzą do niego dwie bramy główna (pochodząca z lat 20. XX w.), czynna codziennie w godzinach 600 – 1900 i tylnia, otwarta tylko w czasie świąt.

W zachowanych księgach Libri mortuorum pierwszy wpis dotyczy zmarłej Kunegundy Sroczyńskiej z 7 maja 1784 roku. Innym z dokumentów potwierdzających rok powstania, jest dekret z dnia 11 grudnia 1783 roku. Dekret ten nakazywał zamknięcie wszystkich cmentarzy przykościelnych oraz polecał magistratom wydzielenie poza obrębem miast (w ciągu zaledwie czterech tygodni) specjalnych obszarów, na których lokalizowano następnie nowo zakładane cmentarze. Jako pierwszych pochowano tu również organistę jasielskiego Pawła Skałkowskiego, ks. proboszcza Tomasza Wołowicza, żonę komisarza cyrkułu baronową Zuzannę de Gostheim, Annę córkę hrabiego Castiglione, pierwszego starosty cyrkułu jasielskiego, oraz Jana Nepomucena Pawliczka, mistrza miejscowej poczty.
Najstarszy zarys cmentarza pokazuje mapa z 1826 roku, obiekt był ogrodzony murem, posiadał kaplicę i dom grabarza. Widok cmentarz znany jest również z obrazu Pożar Jasła z 1826 r. Jana Bieszczada (znajdującego się w Muzeum Regionalnym w Jaśle) pokazują, że jego układ wyraźnie nawiązywał do rozwiązań zakładanych w końcu XVIII w. nekropolii, często wzorowanych na kompozycji parkowej, gdzie przestrzeń organizowana była przez układ alei czy dróżek, stanowiących główną osnowę kompozycji. Znajdują się tu groby ludzi pochodzących prawie z całej Europy m.in.: z Niemiec, Austrii, Włoch a nawet osób pochodzących z dalekiej Anglii.

Rozwijające się miasto, od połowy XIX wieku zmusiło władze miejskie do stopniowego powiększania cmentarza i odpowiedniego zagospodarowywanie alejek, dróżek i zieleni. Obok mogił
z drewnianymi i metalowymi krzyżami, w 1 poł. XIX w. stawiano także kamienne pomniki. Z tego czasu zachowały się tylko pojedyncze elementy pomników w postaci dość dużych cokołów
o kubicznych formach, zdobione płycinami i umieszczonymi w nich napisami epitafijnymi. Najstarszym i jedynym, który zachował pierwotną klasycystyczną formę obelisku (udokumentowany na obrazie Jana Bieszczada), ustawiony jest na grobie Józefy Pomianowskiej – Białkowskiej z Popielów. Ciekawą formą pochodzącą z epoki klasycyzmu, z lat 60. XIX w. są dwa kamienne nagrobki o formie trumny, stojące bezpośrednio na mogile. Jeden z nich, niemal „obudowany” późniejszymi nagrobkami, został ustawiony przy głównej alei. Reliefowy napis na wieku trumny upamiętnia zmarłą w 67 roku życia z Łazowskich Karolinę Gurską. Z tamtych lat może także pochodzić najstarszy przykład rzeźby sepulkralnej, przedstawiający płaczkę przy złamanej kolumnie. Stoi na nagrobku rodziny Lazarowiczów, kuśnierza jasielskiego. Rzeźba ta, choć niedużych rozmiarów, prezentuje wysoki poziom artystyczny.

W latach 1859 – 1862 ze składek parafian wybudowano murowaną neogotycką kaplicę cmentarną pw. Jezusa Ukrzyżowanego. Stanęła ona na wprost bramy, ale o wiele dalej niż poprzednia. Na tylniej ścianie kaplicy znajduje się zabytkowy krzyż z ukrzyżowanym Jezusem, zaś przy drzwiach wejściowych współcześnie umieszczono ku pamięci żyjących tablice upamiętniające bohaterstwo i heroizm Polaków z Katynia, Kozielska, Ostaszkowa, Starobielska czy też walczących w powstaniu styczniowym.
Ciekawą budowlą jest powstała około 1907 r. w stylu secesji, jedyna na cmentarzu prywatna kaplica grobowa rodziny Lisowieckich, właścicieli Niegłowic. Uwagę zwraca kuta krata i witraż pochodzący
z krakowskiej pracowni W. Ekielskiego i A. Tucha.

Osobną część cmentarza stanowią groby żołnierzy z I wojny światowej (cmentarz wojenny nr 23) i II wojny światowej. Ci pierwsi byli chowani pod tylnim murem. Niestety z tego miejsca pamięci, zaprojektowanego przez Johanna Jägera, zachowały się tylko 2 z trzech krzyży, drewniany z metalową koroną cierniową i kamienny z tablicą pamiątkową, na której umieszczono informacje o poległych.
Oryginalnie znajdowało się na tym cmentarzu 21 grobów pojedynczych oraz 84 zbiorowe. Pochowano w nich 1586 żołnierzy poległych w pierwszych dniach maja 1915 roku oraz żołnierzy rosyjskich, którzy w dużej części zmarli w znajdującym się w okolicy szpitalu wojennym.
Żołnierze z II wojny światowej to głównie lotnicy, których upamiętniają śmigła samolotów. O nich postaramy się szerzej napisać w osobnym artykule.

Naszą pracę postaramy rozwijać nadal, aby powstała całą seria not historycznych o poszczególnych obiektach zabytkowych znajdujących się na cmentarzu i osobach zasłużonych, zaś gra będzie sukcesywnie powiększana o kolejne odcinki. Serdecznie zapraszamy.

PK i DO